Instrumenty zwrotne to ogólna nazwa różnych, preferencyjnych sposobów wsparcia przedsiębiorców ze środków dystrybuowanych w ramach funduszy europejskich. Należą do nich m.in.: poręczenia i gwarancje kredytowe, pożyczki, mikropożyczki, połączenia dotacji z kredytem itp., które w sumie tworzą kilkadziesiąt różnych opcji. Wszystkie mają jednak podstawową cechę wspólną: po wykorzystaniu Beneficjent musi otrzymane wsparcie zwrócić a dzięki temu pieniądze trafiają z powrotem do puli i mogą pomóc kolejnej firmie. Rozdysponowują je nie urzędnicy, ale pośrednicy finansowi, do których należą najczęściej banki albo lokalne fundusze pożyczkowe czy poręczeniowe.

Dotychczas instrumenty zwrotne nie były aktywnie promowane, niemniej jednak od ok. 2 lat coraz więcej mówi się na ten temat, choć znajomość zagadnienia i świadomość przedsiębiorców jest nadal niewielka – wciąż mało firm je rozpoznaje albo myli z komercyjnymi ofertami. Na instrumenty zwrotne położony zostanie jednak znaczny nacisk w nowej perspektywie finansowej dla środków unijnych 2014-2020. Fundusze Europejskie po roku 2013 zakładają bowiem dużą koncentracje właśnie na tej formie wsparcia.

Instrumenty zwrotne przewidziane zostały także jako jedna z 2 form wsparcia w ramach Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój (PO IR). Program ma umożliwić skuteczne przekształcanie pomysłów w innowacyjne produkty, usługi i technologie, do czego nawiązuje hasło przewodnie programu: wsparcie projektów od pomysłu do rynku. W PO IR finansowany będzie cały proces powstawania innowacji lub jego wybrane elementy: od fazy tworzenia się pomysłu, poprzez prace rozwojowe i demonstracyjne, aż po wdrożenie wyników badań w działalności gospodarczej. Razem z obowiązkowym wkładem krajowym, przewidziana alokacja na PO IR to blisko 10,2 mld euro. Z tych środków skorzystają przedsiębiorstwa, jednostki naukowe oraz instytucje otoczenia biznesu. Wsparcie skoncentrowane zostanie na obszarach tzw. inteligentnych specjalizacji, czyli na wybranych dziedzinach nauki i gospodarki, stanowiących potencjał rozwojowy kraju i regionów. W tym zakresie przewidziane zostały 2 formy wsparcia dla Beneficjentów – dotacje i instrumenty zwrotne. Finansowanie badań naukowych i rozwoju innowacji będzie odbywać się z wykorzystaniem dotacji, ze względu na duże ryzyko związane z realizacją tego typu przedsięwzięć. Sama komercjalizacja jest obciążona natomiast już niższym ryzykiem, stąd też w tym obszarze w większym stopniu wykorzystane zostaną instrumenty zwrotne.